صلوات ، به معنای درود فرستادن بر پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت پاک او (ع)، از جمله اعمال عبادی است که در اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این عمل نه تنها نشانه‌ای از محبت و اطاعت نسبت به رسول خدا (ص) است، بلکه به عنوان پلی میان مؤمنان و رحمت الهی عمل می‌کند.
قرآن کریم در آیه ۵۶ سوره احزاب، صراحتاً مؤمنان را به صلوات بر پیامبر (ص) فرمان می‌دهد و این عمل را هم‌ردیف با صلوات خدا و فرشتگان قرار می‌دهد. این فرمان الهی، اهمیت و جایگاه صلوات را در نظام اعتقادی و عبادی اسلام به وضوح نشان می‌دهد.
در روایات متعدد از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، فضیلت‌های بی‌شماری برای صلوات بر پیامبر (ص) بیان شده است. از محو گناهان تا سنگین‌تر شدن میزان اعمال در قیامت، از نورانیت صراط تا شفاعت پیامبر (ص)، همگی از برکات این عمل ساده اما پرثواب هستند.
صلوات نه تنها یک عمل عبادی فردی است، بلکه به عنوان یک سنت اجتماعی، پیوند میان امت اسلامی و رهبری الهی را تقویت می‌کند.
این مقاله با بررسی آیات قرآن و روایات معتبر، به تبیین مفهوم، اهمیت و فضیلت‌های صلوات بر پیامبر (ص) می‌پردازد. از فرمان الهی در قرآن تا احادیث پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، تلاش می‌شود تا جایگاه رفیع این عمل در اسلام روشن شود.
همچنین، به روش‌های صلوات فرستادن و تأثیرات دنیوی و اخروی آن نیز اشاره خواهد شد. هدف این مقاله، آشنایی بیشتر با این عمل عبادی و تشویق مؤمنان به مداومت در صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) است.
دلیل بر ارسال صلوات بر نبیِ اکرم (ص)، چیست؟
صلوات در عرف شرع عبارت است از درود فرستادن بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و اهل بیت او علیهم السّلام یا دیگر مقربان درگاه الهی. این عمل از جمله اعمالی است که در شرع اسلام به آن تأکید فراوان شده و دارای جایگاه ویژه‌ای است.مشروعیت ارسال صلوات بر پیامبر (ص)
ممکن است این سوال مطرح شود: دلیل بر ارسال صلوات بر نبی اکرم (ص) چیست؟ پاسخ این است که انجام این عمل، پاسخ مثبت دادن به طلب و خواسته و فرمان خداوند متعال است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:«إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا»(1)
ترجمه: «همانا خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود و رحمت می‌فرستند. ای اهل ایمان! بر او درود فرستید و آن گونه که شایسته است، تسلیم او باشید.»
خداوند در این آیه به دو مطلب مهم اشاره می‌کند:
۱. صلوات بر پیامبر (ص)، فعل خداوند متعال و فرشتگان است.
۲. فرمان به مؤمنان که از این فعل الهی و اقدام ملائک پیروی کنند و بر رسول خدا (ص) صلوات بفرستند.
چگونه صلوات بفرستیم؟
درر کتاب‌هاى ششگانه‌ى اهل سنّت روایاتى آمده که از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله پرسیدند: چگونه صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللهم صل على محمد و آل محمد»در صحیح بخارى (2) (باب چگونگى صلوات بر پیامبر) وقتى این حدیث را نقل مى‌کند، در همان نقل حدیث، کلمه‌ى «آل محمد» را حذف کرده، چنین مى‌نویسد: از محمّد «صلّى اللّه علیه و سلّم» پرسیدند: چگونه صلوات بفرستیم؟ فرمود: بگویید: «اللهم صل على محمد و على آل محمد»!؟
در کنار نام پیامبر، ذکر صلوات مهم است. رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: «هرکه درکتاب ونوشته‌اى بر من صلوات فرستد تا آن صلوات در آن نوشته باقى است، براى او پاداش خواهدبود». (3)
در حدیث مى‌خوانیم: «هرکس بر حضرت محمّد صلى الله علیه و آله یک صلوات فرستد، خداوند ده صلوات بر او مى‌فرستد و ده لغزش او را مى‌پوشاند». (4) صلوات، کلید استجابت دعا و سبب سنگین شدن میزان مؤمن در قیامت مى‌شود.
خداوند در قرآن به پیامبرش مى‌فرماید: به زکات دهندگان صلوات فرست، خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً ... صَلِّ عَلَیْهِمْ (5) ، در این آیه به مردم سفارش مى‌کند که بر پیامبر صلوات فرستاده شود.
آرى، در اسلام رابطه مردم و رهبر، رابطه صلوات ودرود است همان‌گونه که در سوره انعام خدا به پیامبرش دستور مى‌دهد به کسانى که به ملاقاتت مى‌آیند سلام کن. «إِذا جاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ»(6)
امام صادق علیه السلام فرمود: «درود خداوند به معناى رحمت، درود ملائکه به معناى به پاکى یاد کردن و درود مردم به معناى دعاست». (7)
نکات:
1- خداوند براى فرمان صلوات به مردم، اوّل از صلوات خود و فرشتگان نام مى‌برد.2- صلوات خدا و فرشتگان دایمى است.
3- صلوات بر پیامبر، لازمه ایمان و از وظائف مؤمنان است.
4- درود لفظى کافى نیست، تسلیم عملى نیز لازم است.
5- رابطه‌ى مردم و رهبر در حکومت الهى، صلوات و سلام است. (علاقه‌ى قلبى کافى نیست، اظهار علاقه لازم است.)
اهمیت صلوات بر پیامبر (ص)
صلوات بر پیامبر (ص) نه تنها یک عمل عبادی و نشانه‌ای از محبت و اطاعت نسبت به رسول خدا (ص) است، بلکه موجب افزایش رحمت الهی و تقرب به درگاه خداوند می‌شود. همچنین، این عمل در روایات متعدد به عنوان یکی از اعمالی که باعث آمرزش گناهان و افزایش حسنات می‌شود، ذکر شده است.۱. صلوات، محوکننده گناهان
«ألصّلاة علی النّبی و آله أمحق للخطایا من الماء إلی النّار و السّلام علی النّبی أفضل من عتق رقاب» :صلوات بر پیامبر و آل او گناهان را محو می‌کند، شدیدتر از آنچه آب، آتش را خاموش می‌کند و سلام بر پیامبر و آل او برتر است از آزاد کردن بردگان.(8)
این حدیث از امیرمؤمنان علی (ع) نشان می‌دهد که صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) تأثیری فوق‌العاده در پاک‌سازی گناهان دارد، حتی بیشتر از تأثیر آب در خاموش کردن آتش. همچنین، سلام بر پیامبر (ص) از آزاد کردن بردگان نیز ارزشمندتر است. این نشان‌دهنده جایگاه رفیع صلوات در اسلام است.
۲. صلوات، سبب رحمت الهی و ملائکه
«إذا ذکر النّبی فأکثروا الصّلاة علیه فإنّه من صلّی علی النّبی صلاة واحدة صلّی اللّه علیه ألف صلاة فی ألف صفّ من الملائکة...» :هنگامی که نام پیامبر برده شود، بسیار صلوات بر او بفرستید، چرا که هر کس یک صلوات بر پیامبر بفرستد، خداوند هزار صلوات و درود در هزار صف از ملائکه بر او می‌فرستد...(9)
این حدیث از امام صادق (ع) بیان می‌کند که صلوات بر پیامبر (ص) نه تنها باعث رحمت الهی می‌شود، بلکه فرشتگان نیز بر فرد صلوات‌فرستنده درود می‌فرستند. این نشان‌دهنده عظمت و پاداش بی‌نظیر این عمل است.
۳. صلوات، شرط اجابت دعا
«کلّ دعاء محجوب حتّی یصلّی علی النّبی»: هیچ دعایی به اجابت نمی‌رسد مگر اینکه صلوات بر پیامبر فرستاده شود.(10)
این حدیث از رسول خدا (ص) تأکید می‌کند که صلوات بر پیامبر (ص) شرط اجابت دعاست. این نشان می‌دهد که صلوات نه تنها یک عمل مستحب، بلکه کلیدی برای گشایش درهای رحمت الهی است.
۴. صلوات، نور صراط
«ألصّلاة علی نور علی الصّراط»: صلوات بر من، نور صراط (در قیامت) است.(11)
این حدیث از پیامبر (ص) بیان می‌کند که صلوات بر ایشان در قیامت به عنوان نوری بر صراط عمل می‌کند و راهنمای مؤمنان در عبور از پل صراط خواهد بود.
۵. صلوات، سنگین‌ترین عمل در میزان اعمال
«ما فی المیزان شی ء أثقل من الصّلاة علی محمّد و آل محمّد...»: در ترازوی سنجش اعمال، چیزی سنگین‌تر از صلوات بر محمد و آل محمد نیست...(12)
این حدیث از امام باقر یا امام صادق (ع) نشان می‌دهد که صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در قیامت، سنگین‌ترین عمل در ترازوی اعمال است و می‌تواند کفه اعمال نیک را سنگین‌تر کند.
۶. صلوات، سبب رشد روحانی
«صلّوا علی فإنّ الصّلاة علی زکاة لکم» صلوات بر من بفرستید، چرا که صلوات بر من، باعث رشد (روح و جان) شما می‌شود.(13)
این حدیث از پیامبر (ص) بیان می‌کند که صلوات بر ایشان نه تنها یک عمل عبادی، بلکه عاملی برای رشد و تعالی روحانی مؤمنان است.
۷. ثبت صلوات توسط فرشتگان
«إذا کان یوم الخمیس بعث اللّه ملائکة معهم صحف من فضّة و أقلام من ذهب...»روز پنج‌شنبه که می‌شود، خداوند فرشتگانی را با لوح‌هایی از نقره و قلم‌هایی از طلا می‌فرستد تا نام کسانی را که روز پنج‌شنبه و شب جمعه بیشتر از همه بر من صلوات می‌فرستند، بنویسند.(14)
این حدیث از پیامبر (ص) نشان می‌دهد که صلوات در روزهای خاص مانند پنج‌شنبه و شب جمعه، مورد توجه ویژه خداوند و فرشتگان قرار می‌گیرد.
۸. صلوات، گشایش درهای آسمان
«ألا أبشّرک؟... إذا صلّی علی فأتبع بالصّلاة علی أهل بیتی فتحت له أبواب السّماء...»آیا به تو بشارت بدهم؟... هنگامی که صلوات بر من می‌فرستد و به دنبال آن صلوات بر اهل بیتم، درهای آسمان به روی او گشوده می‌شود...(15)
این حدیث از پیامبر (ص) بیان می‌کند که صلوات بر ایشان و اهل بیت (ع) باعث گشایش درهای آسمان و رحمت الهی می‌شود.
۹. صلوات، اعلام فرشته نزد قبر پیامبر
«أکثروا الصّلاة علی فإنّ اللّه وکل بی ملکا عند قبری...» زیاد صلوات بر من بفرستید، چرا که خداوند فرشته‌ای را نزد قبر من مأمور ساخته که هر فردی از امت من، صلوات بر من بفرستد، آن فرشته می‌گوید: فلان کس، فرزند فلان، هم‌اکنون بر تو صلوات فرستاد.(16)
این حدیث از پیامبر (ص) نشان می‌دهد که صلوات بر ایشان حتی پس از وفاتشان، مورد توجه خداوند و فرشتگان است.
۱۰. صلوات، آغاز دوباره اعمال
«من صلّی علی إیمانا و احتسابا إستأنف العمل»:هر کس از روی ایمان و به خاطر خداوند، بر من صلوات بفرستد، (تمام گناهانش بخشوده خواهد شد و) اعمال خود را از نو آغاز می‌کند.(17)
این حدیث از امام باقر (ع) بیان می‌کند که صلوات بر پیامبر (ص) می‌تواند گناهان را پاک کند و زندگی جدیدی را برای فرد آغاز نماید.
۱۱. صلوات در نوشته، سبب استغفار فرشتگان
«من صلّی علی فی کتاب لم تزل الملائکة تستغفر له مادام اسمی فی ذلک الکتاب»: کسی که در نوشته‌ای صلوات بر من بنویسد، فرشتگان مادامی که اسم من در آن نوشته است، برای او استغفار می‌کنند.(18)
این حدیث از پیامبر (ص) نشان می‌دهد که حتی نوشتن صلوات نیز دارای ثواب است و فرشتگان برای نویسنده آن استغفار می‌کنند.
۱۲. صلوات، سبب رضایت الهی
«من سرّه أن یلقی اللّه غدا راضیا فلیکثر الصّلاة» : کسی که دوست دارد خدا را فردای قیامت ملاقات کند در حالی که از او خشنود باشد، پس زیاد بر من صلوات بفرستد.(19)
این حدیث از پیامبر (ص) بیان می‌کند که صلوات بر ایشان راهی برای کسب رضایت الهی و خشنودی خداوند در قیامت است.
احادیث فوق نشان‌دهنده اهمیت فوق‌العاده صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) است. این عمل نه تنها باعث محو گناهان، رشد روحانی و رحمت الهی می‌شود، بلکه در قیامت نیز به عنوان نوری بر صراط و سنگین‌ترین عمل در ترازوی اعمال محسوب می‌شود. بنابراین، صلوات بر پیامبر (ص) یکی از بهترین اعمالی است که هر مؤمنی می‌تواند انجام دهد.
ارسال صلوات بر پیامبر اکرم (ص) یک وظیفه شرعی و نشانه‌ای از ایمان و اطاعت از فرمان الهی است. این عمل نه تنها موجب رضایت خداوند و تقرب به او می‌شود، بلکه نشان‌دهنده محبت و وفاداری به رسول خدا (ص) و اهل بیت او (علیهم السلام) است.
بنابراین، بر هر مؤمنی واجب است که در زندگی روزمره خود، به ویژه در نمازها و دعاها، صلوات بر پیامبر (ص) را فراموش نکند.
فضیلت صلوات بر بر محمد و آل محمد
صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السّلام مستحب مؤکد است و روایات فراوانی در فضیلت و پاداش آن وارد شده است (20)
از جمله: در روایتی از محمد بن مسلم، از امام باقر یا امام صادق علیهما السّلام آمده است: «در مقام سنجش اعمال (در قیامت) عملی سنگین‌تر از صلوات بر محمد و آل محمد (علیهم‌السّلام ) نمی‌باشد.
اعمال فرد در کفه ترازو گذاشته می‌شود و کم میآید و چون صلوات بر آن افزوده می‌شود، موجب رجحان و سنگینی آن می‌گردد» (21)
در روایتی دیگر از امام صادق علیه السّلام آمده است: «دعا همچنان در پس حجاب می‌ماند و بالا نمی‌رود تا آنگاه که بر محمد و آل محمد (علیهم‌السّلام) صلوات فرستاده شود» (22)
کیفیت فرستادن صلوات
صدور فرمان صلوات از ناحیه خداوند است؛ ولی کیفیت صلوات را بد از کلام و عمل رسول خدا (ص) فرا گرفت؛ همانطوریکه: در قرآن کیفیت نماز و روزه و حج و... بیان نشده؛ آنها را از طریق فعل نبی اکرم (ص) مطلع می شویم؛
در قرآن سخنى از آل پیامبر(صلى الله علیه و آله) نیامده
درست است که در آیه 56 احزاب، سخنى از آل پیامبر(صلى الله علیه و آله) به میان نیامده است، ولى در روایات بسیارى مى خوانیم که وقتى اصحاب و یارانش از حضرتش سوال کردند: چگونه درود و صلوات و سلام بر شما بفرستیم؟پیامبراکرم (صلى الله علیه و آله) «آل» را در کنار خود قرار داد و تمام رحمت و درودى که از خداوند براى او تقاضا مى شد، براى «آل» خود نیز مقرر فرمود.
این قرینه است بر اینکه صلوات و درود خداوند و ملائکه نیز تعمیم دارد، هم شامل پیامبر(صلى الله علیه و آله) و هم شامل «آل» او مى شود و این یک مساله ساده نیست؛ بلکه نشان مى دهد که آل پیامبر صلی الله و علیه وآله مقاماتى دارند در راستا و همسو با مقام پیامبر(صلى الله علیه وآله) و ماموریتى دارند که در جهاتى شبیه ماموریت اوست وگرنه این همه مقام تنها به خاطر خویشاوندى، غیر ممکن است.
در بیانی امام علی علیه السلام می فرماید: آنان ـ آل محمد صلی الله علیه و آله ـ محل اسرار خداوند ملجأ فرمان او و محل علم پروردگار هستند. آنان مرجع احکام خداوند و پناهگاه کتابهای او و کوههای استوار دین او می باشند. (23)
در قسمت دیگر از خطبه نهج البلاغه می فرماید:(لایقاس به ال محمد و هذا الامه احمد لا یسوی بهم من جرت نعمتهم علیه ابدا، هم اساس الدینی و عماد الیقین)؛ (هیچ کس از این امت را با آل محمد صلی الله علیه واله مقایسه نتوان کرد. آنان که ریزه خوار نعمت آل محمدند یا آنها برابر نخواهند بود. آنها اساس دین و ارکان یقین اند.) .(24)
آل پیامبر چه کسانی هستند؟این کلمه معمولا به معنای خاندان و دودمان به کار می رود که اخص از معنای لغوی آن است و تنها برای کسانی بکار می رود که به نوعی صاحب شرافت و برتری باشند و هرگز به خاندان کسی که ناشناخته و گمنام باشد و یا برتری ویژه ای نداشته باشد، آل گفته نمی شود.
در فرهنگ اسلامی و مواردی که در قرآن وجود دارد، نسل و خاندان یک شخص اختصاصی به پسران و پسرزادگان ندارد و خاندان یک شخص بواسطه فرزندان دختر او نیز قابل تعریف است.
به همین دلیل است که در آیه مباهله ، از امام حسن و امام حسین علیهما السلام به عنوان فرزندان پیغمبر یاد شده است.
آنچه منظور اصلی در دعاها و اذکارهای نظیر “ اللهم صل علی محمد و آل محمد ” است، تنها گروه خاصی از دودمان رسول خدا صلی الله و علیه وآله را در بر می گیرد که همان اهل بیت رسول خدا و امامان معصوم (علیهم السلام) است .
در حقیقت منظور از آل محمد اهل بیت آن حضرت است که در آیه 33 احزاب می فرماید :انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت . و با توجه به احادیث موجود، ایشان همان ائمه 12گانه معصومین و حضرت زهرا(سلام الله علبها) می باشند.
امام صادق علیه السلام از پدرانش نقل می کند که روزی رسول خدا فرمود:«من از میان شما می روم و دو چیز ارزشمند در بین شما باقی می گذارم: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم.»
در این هنگام جابربن عبدالله انصاری برخاست و پرسید:«یا رسول الله! عترت شما کیانند؟»
رسول خدا فرمود:«علی و حسن و حسین و امامان از فرزندان حسین که نهمین آنها مهدی است که قیام خواهد نمود.» (25)
در تفسیر المیزان نیز علامه طباطبائی در این زمینه احادیثی را می آورند که 5 تن آل عبا را اهل بیت معرفی می کند. (26)
در جایی ابن حجر هیثمی از پیامبر (صلی الله و علیه وآله) نقل می کند که آن حضرت فرمود: پیامبر (صلی الله و علیه وآله) فرمود:
«برای من درود مقطوع و بریده نفرستید، عرض شد مقصود شما چیست؟ فرمود: نگویید: «اللهمّ صلّ علی محمّد»، وسکوت کنید، بلکه لازم است بگویید: اللّهمّ صلّ علی محمّد وعلی آل محمّد.» (27)
از این رو صلوات شیعه، صلوات کامل و با روایت صحیح بخاری که اصح کتب حدیثی اهل سنت مطابق است.
در «صحیح بخارى» که معروفترین منابع حدیث برادران اهل سنت است روایات متعددى در این زمینه نقل شده که علاقمندان به توضیح بیشتر، مى توانند به متن خود کتاب مراجعه کنند.
در «صحیح مسلم» نیز دو روایت در این زمینه آمده است. (28) بیشتر بخوانید: فواید شگفت انگیز «فرستادن صلوات» که تاکنون نمی دانستید.
عجب این که در همین کتاب، با این که در این دو حدیث چند بار «محمّد و آل محمّد» با هم ذکر شده، باز عنوانى را که براى این باب انتخاب کرده: «بابُ الصَّلاهِ عَلَى النَّبِىّ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ» (بدون ذکر آل) است!!
این نکته نیز قابل توجه است که در بعضى از روایات اهل سنت و بسیارى از روایات شیعه، حتى کلمه «على» میان «محمّد» و «آل محمّد» جدائى نمى افکند بلکه کیفیت صلاه به این صورت است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد».
جمعى از فقهاى بزرگ اهل سنت اضافه «آل محمّد» را بر نام آن حضرت در تشهد نماز واجب مى شمرند(29)
آیا صلوات بر پیامبر برای او اثری دارد؟
سؤالی که مطرح است این است که آیا صلوات و درود بر پیامبر و آل او، در مقام و منزلت آنها اثر دارد؟گاه بعضی از ناآگاهان می گویند: هیچ اثری ندارد چون آنها به مقاماتی که باید برسند، رسیده اند، ولی سستی این سخن با توجّه به این که سیر تکاملی انسان هیچ حدّ و مرزی را نمی شناسد و به سوی نامتناهی پیش می رود، آشکار می شود و لذا با صراحت در بعضی از دعاها که در تشهّد و غیر آن خوانده می شود، عرضه می داریم:
«و ارفع درجته، درجه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله را بالاتر از آنچه هست، بالا ببر». (30) از این رو، قرآن مجید نیز با صراحت می گوید: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً»؛ خدا و فرشتگانش بر پیامبر اکرم درود و رحمت می فرستند، ای کسانی که ایمان آورده اید بر او درود بفرستید و سلام گویید و تسلیم (فرمان او) باشید»(31)
تعبیر به فعل مضارع «یصَلُّونَ» دلیل بر ادامه این رحمت است و به یقین هر مسلمانی که سخن از توحید و اسلام می گوید، رحمت تازه ای برای بنیانگذار این آیین نوشته می شود و این رحمت با انجام اعمال او نیز تداوم می یابد، چرا که این سنّت های حسنه را او بنیان نهاد.
صلوات هنگام نام بردن پیامبر(ص)
قول مشهور صلوات فرستادن هنگام ذکر نام رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مستحب است، حتی در حال نماز و هنگام قرائت. برخی آن را واجب دانسته‌اند. (32)آیا استحباب یا وجوب صلوات اختصاص به ذکر نام عَلَم آن حضرت، مانند محمد و احمد دارد یا شامل القاب، کنیه و ضمیری که به اسم آن گرامی برمی‌گردد نیز می‌شود؟ برخی به عدم تفاوت میان اسم، لقب، کنیه و ضمیر در حکم یاد شده تصریح کرده‌اند (33)
برخی گفته‌اند: کنیه و القاب مشهور و رایج، مانند ابوالقاسم، رسول، رسول اللّه و نبی به اسم عَلَم آن حضرت ملحق‌اند؛ لیکن القاب و کنیه‌هایی که این گونه نیستند، مانند خیر الخلق و نیز ضمیر، چنین حکمی ندارند، هرچند در آنها نیز احتیاط پسندیده است (34)
با تکرار نام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله صلوات نیز تکرار می‌شود؛ لیکن از برخی قائلان به وجوب نقل شده که یک بار صلوات نیز کفایت می‌کند، مگر در صورتی که پس از صلوات دوباره نام آن حضرت برده شود. از برخی دیگر کفایت یک بار صلوات در یک مجلس نقل شده است. (35)
با ذکر یا شنیدن نام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله صلوات فوری فرستاده می‌شود؛ از این رو، بنابر قول به وجوب، نباید بین آن دو فاصله طولانی بیفتد؛ چنان که بنابر قول به استحباب، جهت درک فضیلت و امتثال امر استحبابی نیز فاصله نینداختن لازم است. هنگام نوشتن نام آن حضرت نیز، نوشتن صلوات مستحب است. (36)
چنانچه نمازگزار در تشهد نام پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را بشنود، آیا ذکر صلوات تشهّد از صلوات یاد شده کفایت می‌کند یا نه؟ مسئله اختلافی است. (37)
زمان ارسال صلوات به رسول اکرم (ص)
از اطلاق امر در آیه 56 أحزاب «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا»، به وضوح بر میآید که ارسال صلوات بر نبی ّاکرم (ص) ، مقیّد به زمانی خاص نیست؛ در همه حال و در هرجال باید بر آن حضرت صلوات فرستاد؛ ولی از پاره ای از روایت به خوبی برمیآید که انجام این عمل نیک، در ماه رمضان بیشتر مورد تاکید است؛ و ثواب مضاعفی دارد؛ اینست که می بینیم:خطبه شعبانیه یکی از زیباترین و با ارزش منشورهای اخلاقی و اعتقادی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) در عظمت ماه مبارک رمضان آن را برای یاران خود ایراد فرموده است.
پیامبر (ص) در خلال خطبه شعبانیه درباره فضیلت صلوات فرستادن در ماه رمضان می فرماید: «مَن أکثَرَ فیهِ مِنَ الصَّلاةِ عَلَیَّ ثَقَّلَ اللّهُ میزانَهُ یَومَ تَخَفَّفُ المَوازینُ؛ هر کس در این ماه، بر من زیاد صلوات بفرستد، خداوند در روزی که وزنۀ اعمال، سبک می شود، وزنۀ اعمال او را می افزاید» .
نکته مهمتر اینکه: طبق نقل بزرگانی همانند مرحوم سید بن طاووس (ره)، مجلسی، کفعمی، و....؛ از جمله شیخ عباس قمی در «مفاتیح الجنان»، یکی از اعمال مستحبه در هر روز از ماه رمضان، صلوات خاصه است؛ که به «صلوات کبیر» معروف است؛ اتفاقا این صلوات با آیه 56احزاب آغاز می شود:
«إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً لَبَّیْکَ یَا رَبِ وَ سَعْدَیْکَ [وَ] سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْت»
ذکر شریفه صلوات
در متون حدیثی و تفسیری و غیره، ارمغان های فراوانی برای ذکر شریفه صلوات ذکر شده است؛ از جمله:
ذکر چند روایات
در متنو حدیثی، روایات فراوانی بر این نکته تصریح دارند که ذکر شریفه صلوات، در استچابت دع و برآورده شدن حاجات و درخواست ها از درگاه الهی، مؤثر می باشند؛ از باب نمونه:
امام علی ( ع ) می فرماید: «هرگاه حاجتی داشتید، دعائی کردید. چیزی از خدا خواستید، همراه با آن یا بعدا صلوات بر پیامبر را فراموش نکنید»
امام جعفر صادق علیه السلام می فرمایند : «مَن کانَت لَهُ حاجَةٌ إلى اللّه عز و جل فَلْیَبدَأ بِالصَّلاةِ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، ثُمَّ یَسألْ حاجَتَهُ ، ثُمَّ یَختِمْ بِالصَّلاةِ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، فإنَّ اللّهَ عز و جل أکرَمُ مِن أن یَقبَلَ الطَّرَفَینِ ویَدَعَ الوَسَطَ إذ کانَتِ الصَّلاةُ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ لا تُحجَبُ عَنهُ» :
«هر که خواهد از خداوند عز و جل حاجتى طلب کند ، به صلوات فرستادن بر محمّد و آل او آغاز نماید ، سپس حاجتش را بخواهد و در پایان نیز بر محمّد و آل محمّد صلوات فرستد ؛
زیرا خداوند عز و جل کریمتر از آن است که آغاز و انجام دعا را بپذیرد و وسط را واگذارد ؛ چرا که صلوات بر محمّد و آل محمّد از خداوند پوشیده نمىماند» ذکر سه خاطره شیرین در مورد تاثیر ذکر صلوات در برآورده شدن حاجات:
الف) خاطره ای از آیت الله العظمی مرحوم آقا سید محمود شاهرودی
آیت‌الله محمود حسینی شاهرودی رضوان الله تعالی علیه فرمودند: «وقتی کارد به استخوانم می‌رسد و مشکلات بر من غلبه [غالب. صح] می‌شود، صد مرتبه صلوات برای مادر حضرت سیّدنا اباالفضل العبّاس صلوات الله علیه، حضرت سیّدتی ام‌ّ البنین سلام الله علیها می‌فرستم».
ب) خاطره ای از آیت الله آقامیرزاجواد آقای تهرانی:
مرحوم آیت الله گرایلی (از اساتید و فضلاای مشهد و امام جماعت مسجد گوهرشاد) می فرمود: جوانی، پس از ازدواج، از نعمت فرزند بی بهره بود؛ به نزد آیت الله آقا میرزا جواد تهرانی آمد و به او گفت: برایم نذری نما تا صاحب فرزند شوند؛ ایشان فرمود: باشه؛ جوان رفت و پس از مدتی مجددا به محضر این عالم فرزانه آمد و گفت:
با نذر شما، صاحب فرزند شدم؛ الآن آمدم تا بفمائید چه نذری نموده اید، تا ادا کنم؛ آن مرحوم فرمود: جنابعالی تکلیف نداری، من نذر کردم و در قبال آن وظیفه دارم که ادا کنم؛ جوان اصرار کرد چه نذری نمودی؛ آن عالم بزرگوار و صاحب نفس مطمئنه فرمود : «من نذر کردم خداوند به تو فرزندی عطا کند و من هم صلوات بفرستم»!!!
ج) خاطره ای از یک پرستار لبنانی
چند سال قبل، در گزارش یکی از خبرنگاران در یکی از روزنامه ها، داستان شگفت اگیزی را خوانده بودم؛ ولی متاسفانه هم آدرسش را فراموش نمودم؛ و هم ریز آن خاطره از یادم رفته است؛ اما مضمون کلی آن چنین است:
خانم پرستار شیعی لبنانی، به بیمار تحت نظارت و کنترل خود گفته بود: بر پیامبر و آلش صلوات بفرست و بیماریت درمان می شود؛ ضمنا آن خانم پرستار در خلوت خود در خطاب به اهل بیت (ع) گفته بود:
آبرو داری کنید؛ و....؛ آن بیمار به توصیه این پرستار عمل نمود؛ اتفاقا همان بیمار سنی وهابی در پی ذکر صلوات شفا گرفت؛ و در پی آن، شیعه شد و مُحبّ اهل بیت (ع) گردید.
فوائد صلوات
فواید صلوات بقدری زیاد است که به قلم و زبان ناید هم فواید دنیوی دارد و هم فواید اخروی.یعنی صلوات فرستنده هم در دنیا ثواب می‌برد و حوائج دنیائی او بواسطه صلوات برآورده می‌شود و هم در آخرت موجب خلاصی از عذاب و نجات از هول قیامت می‌گردد.اینک به چند نمونه از آن فواید اشاره می‌کنیم.فواید دنیوی صلوات
فایده اول: در اصول کافی است که، رسول خدا(ص) فرموده‌اند در مقابل صد صلوات حق تعالی صد حاجت را برآورده می‌نماید.(38)
فایده دوم: با صدای بلند صلوات فرستادن نفاق را برطرف می‌سازد.(39)
فایده سوم: صلوات فرستادن موجب پاکیزه شدن عمل‌هاست.
فایده چهارم: هر کس یک صلوات بفرستد حق تعالی در عافیت را بر روی او می‌گشاید.
فایده پنجم: صلوات فرستادن فقر را برطرف می‌کند.
فایده ششم: هر گاه چیزی از یاد انسان برود و آدمی آن را فراموش کند صلوات موجب می‌شود که به خاطر آید.(40)
فایده هفتم: صلوات،دشمن دیرین و همیشه در کمین انسان یعنی ابلیس لعین را ذلیل و خوار می‌کند.
خلاصه اینکه صلوات آتش جهنّم را خاموش می کند.آری وقتی که آتش هوی و هوس و آتش سوزان نفس سرکش به واسطه صلوات بر محمّد و آل محمّد خاموش شد و ظلمات نفس به نور صلوات محو و نابود گردید آن وقت است که انسان از آتش جهنم رهائی یافته و به حریم امن الهی داخل و «لیخرجکم من الظلمات الی النور» را شامل خواهد شد و غایت امر در سایه رحمت خاصّ الهی مأوا کند «و کان بالمؤمنین رحیماً».«طوبی لهم و حسن مأب؛خوشا به حال آنان و حسن عاقبت‌شان».
فواید اخروی صلوات
فواید صلوات را در ظاهر دانسته‌ای و بدان رسیده‌ای اما فواید آن را در باطن که در نهایت صعوبت و دشواری است، عقل می‌خواهد تا بدانی،چشم بصیرت تا ببینی، دلی پاک تا یقین نمائی.فایده اوّل: امام صادق(ع) می‌فرمایند:«هر کس ده مرتبه صلوات بفرستد حق تعالی صد مرتبه بر او صلوات می‌فرستد» و فرموده اند:«هر کس ده مرتبه صلوات بفرستد خدا و ملائکه هزار بار بر او صلوات می‌فرستند و هر که حق بر او هزار صلوات بفرستد هرگز او را به آتش،عذاب نخواهد کرد.
و در مقابل هر صلوات ده حسنه به او عطا می‌فرمایند و هر کس ده مرتبه صلوات بفرستد حق تعالی ده صلوات بر او می‌فرستد و ده گناه او را می‌آمرزد و ده درجه او را بلند می‌گرداند و از اهل بهشت خواهد شد».(41)
فایده دوم: سزاوارترین و نزدیک‌ترین مردم در روز قیامت به رسول خدا(ص) کسی است که در دنیا بر آن حضرت بیشتر صلوات فرستاده باشد.(42)
فایده سوم: رسول خدا(ص)به علی مرتضی (ع) می‌فرماید:«هرکس بر من صلوات بفرستد شفاعت من برای او واجب می‌شود».(43)
فایده چهارم: حضرت رضا(ع) فرموده‌اند:«صلوات فرستادن نزد خدا برابراست با تسبیح و تهلیل و تکبیر».(44)
فایده پنجم: حضرت علی بن موسی الرّضا(ع) می‌فرماید:«هر کس قادر بر کفاره گناهان نباشد صلوات بسیار بفرستد که صلوات بر محمّد و آل محمّد(ص) گناهان را می‌ریزاند».(45)
فایده ششم: امیرالمؤمنین علی(ع) می‌فرمایند:«صلوات فرستادن در محو کردن گناهان شدیدتر است از فرو نشاندن آب، آتش را».(46)
فایده هفتم:صلوات فرستادن در روز قیامت به صورت نوری در آمده در سر،طرف راست،طرف چپ و بالا، و جمیع اعضاء آدمی دیده می‌شود.(47)
فایده هشتم:هر که بگوید:«اللّهم صلّ علی محمّد و آل محمّد(ص) خدا به او ثواب هفتاد و دو شهید عنایت می‌فرماید».
فایده نهم:سنگین‌ترین چیز در یوم الحشر(روز قیامت) صلوات است و صلوات، قبر را نورانی می‌کند.(48)
فایده دهم: فرستنده صلوات داخل آتش جهنّم نمی‌شود.
فایده یازدهم:برای فرستنده صلوات تلخی مرگ و هول و عطش روز قیامت نیست.
نتیجه:
صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت او (ع)، یکی از مهم‌ترین اعمال عبادی در اسلام است که هم در قرآن و هم در روایات معتبر، بر آن تأکید فراوان شده است.این عمل نه تنها نشانه‌ای از محبت و اطاعت نسبت به رسول خدا (ص) است، بلکه به عنوان کلیدی برای گشایش درهای رحمت الهی و اجابت دعا عمل می‌کند.
از محو گناهان تا سنگین‌تر شدن میزان اعمال در قیامت، از نورانیت صراط تا شفاعت پیامبر (ص)، همگی از برکات بی‌نظیر صلوات هستند.
با توجه به آیات قرآن و روایات، صلوات بر پیامبر (ص) نه تنها یک عمل عبادی فردی، بلکه یک سنت اجتماعی است که پیوند میان امت اسلامی و رهبری الهی را تقویت می‌کند.
مداومت در صلوات، نه تنها باعث تقرب به خداوند می‌شود، بلکه زندگی مؤمنان را در دنیا و آخرت نورانی می‌کند. بنابراین، بر هر مؤمنی واجب است که در زندگی روزمره خود، به ویژه در نمازها و دعاها، صلوات بر پیامبر (ص) را فراموش نکند و از این ذکر پربرکت بهره‌مند شود.
پی نوشت:
1.سوره احزاب، آیه .2. صحیح بخارى، حدیث 5880.
3. تفسیر روح‌البیان.
4. تفسیر مجمع البیان.
5. توبه، 103.
6.آیه 54 سوره انعام
7. تفسیر نورالثقلین.به نقل از تفسیر نور جلد 7 - صفحه 396
8. ثواب الاعمال صدوق، ص 185.
9. بحار الانوار، جلد 17، ص 30.
10.کنز العمّال، جلد 1، صفحه 490، شماره 2153 و 2149.
11.کنز العمّال، جلد 1، صفحه 490، شماره 2153 و 2149.
12. وسائل الشیعه، جلد 4، صفحه 1210( باب 34 از ابواب ذکر).
13. کنز العمّال، جلد 1، صفحه 494، شماره 2182.
14. کنز العمّال، جلد 1، شماره 2177.
15. شرح علّامه خویى بر نهج البلاغه، جلد 5، صفحه 214- 215.
16.کنز العمّال، جلد 1، صفحه 494، شماره 2181.
17.وسائل الشیعة، جلد 4، صفحه 1213( باب 34 از ابواب الذّکر).
18.کنز العمّال، جلد 1، صفحه 507، حدیث 2243.
19. کنز العمّال، جلد 1، صفحه 504، حدیث 2229.
20.الکافی (کلینی)، ج۲، ص۴۹۱- ۴۹۵.
21.وسائل الشیعة، ج۷، ص۱۹۲.
22. الکافی (کلینی)، ج۲، ص۴۹۱.
23. نهج البلاغه، خطبه 2
24. نهج البلاغه، خطبه 2
25. احزاب/56
26. ترجمه المیزان، ج16، ص: 465 تفسیر آیه 33 احزاب
27. الصواعق المحرقه، 146
28. «صحیح مسلم»، جلد 1، صفحه 305، باب الصلاة على النبى(صلى الله علیه وآله)
29. «علامه حلى» در کتاب «تذکره» در بحث تشهد این قول را علاوه بر همه علماى شیعه از «امام احمد» و بعضى از «شافعیه» نقل مى کند.
30. وسائل الشیعه، جلد 4، صفحه 989، باب کیفیّة التشهّد.
31.سوره احزاب، آیه 56.
32. کنز العرفان، ج۱، ص۱۳۳.
33.العروة الوثقی، ج۲، ص۶۱۹.
34.الحدائق الناضرة، ج۸، ص۴۶۴.
35. العروة الوثقی، ج۲، ص۶۱۹.
36.العروة الوثقی، ج۲، ص۶۱۹.
37.العروة الوثقی، ج۲، ص۶۱۹.
38. اصول کافی معرب،ص 493.
39. همان،ص 492.
40. جلاء الانهام،ص 255.
41.صول کافی معرب،ص 493.
42..جامع الاخبار، ص 67.
43..همان.
44..عیون الاخبار، ج 1، ص 294.
45.جامع الاخبار،فصل 28.
46..ثواب الاعمال، ص 184.
47..جامع الاخبار، ص 68.
48. قرب الاسناد، ص 12.
منابع:
https://uma.ac.ir/find.php?content_id=782&url_titlehttps://hawzah.net/fa/Article/View/94925
https://wiki.ahlolbait.com/آیه 56 سوره احزاب
https://www.balagh.ir/content/22058
https://www.balagh.ir/content/22058
https://mohsenzade.com/327
